Kąpiel przedoperacyjna z wykorzystaniem środka antyseptycznego jest procedurą medyczną mającą na celu wstępną redukcję miana drobnoustrojów zasiedlających miejsce operowane i jego okolice. Kąpiel antyseptyczna poprzedza właściwą dezynfekcję pola operacyjnego wykonywaną bezpośrednio przed zabiegiem. Wstępna dezynfekcja powinna być wykonywana co najmniej wieczorem w przeddzień operacji, a optymalnie w przeddzień oraz w dniu operacji [1].
Drobnoustroje zasiedlające skórę pacjenta są najczęstszym czynnikiem etiologicznym zakażeń związanych z zabiegami ortopedycznymi, dlatego też stosowanie kąpieli antyseptycznej przekłada się na dobrze udokumentowane zmniejszenie się liczby zakażeń miejsca operowanego [2]. Czynnikami etiologicznymi omawianych zakażeń są przede wszystkim gronkowce (zarówno złociste, jak i skórne). Mając na względzie narastającą lekooporność tych drobnoustrojów oraz związane z nią powikłania i trudności w eradykacji, pytanie, jakie należy postawić, nie powinno brzmieć, czy wykonywać kąpiel antyseptyczną, ale – jakim antyseptykiem ją wykonywać.
Rozważania nad postacią stosowanego antyseptyku mają znaczenie drugorzędne, bowiem nie ma obecnie spójnych doniesień wykazujących silne pod względem dowodowym różnice między zastosowaniem „kąpieli bez wody”, czyli antyseptyków zawartych w chusteczkach, czepkach czy rękawicach do mycia, a tradycyjną formą antyseptyków (płyny, roztwory wodne). Dobrze udokumentowane są natomiast różnice między substancjami aktywnymi antyseptyków, powszechnie stosowanymi we wstępnej dezynfekcji miejsca operowanego, mianowicie między chlorheksydyną oraz dichlorowodorkiem oktenidyny.
Chlorheksydyna jest jednym ze związków przeciwdrobnoustrojowych powszechnie używanych w wielu rejonach antyseptyki. Niestety, wieloletnie i nadmierne stosowanie tego antyseptyku doprowadziło do sytuacji analogicznej do tej, która obserwowana jest obecnie w przypadku antybiotykoterapii, mianowicie do powstania i rozprzestrzeniania się mechanizmów oporności drobnoustrojowej. Do dziś mechanizmy oporności na chlorheksydynę zaobserwowano m.in. u takich patogenów szpitalnych, jak gronkowiec złocisty, pałeczka ropy błękitnej, Acinetobacter baumanii czy Staphylococcus epidermidis [3–6]. Badanie przeprowadzone w 2014 r. wykazało, że nawet ponad połowa szczepów ostatniego z wymienionych gatunków może charakteryzować się znacznie zmniejszoną wrażliwością na chlorheksydynę i obecnością genów kodujących oporność na ten antyseptyk [6].
Z mikrobiologicznego punktu widzenia oczywiste jest zatem, że im większa ilość chlorheksydyny będzie używana, tym szybciej rozprzestrzeniać się będą w środowisku szpitalnym mechanizmy oporności na ten antyseptyk.
Dodatkowym czynnikiem przemawiającym za zaprzestaniem stosowania chlorheksydyny do kąpieli przedoperacyjnej jest fakt, że oporność na ten antyseptyk koreluje z obniżoną wrażliwością (lub jej brakiem) na szerokie spektrum antybiotyków, w tym na: ciprofloksacynę, imipenem, cefotaksym, ceftazydym, aztreonam i gentamycyny [3] oraz na kanamycynę, tobramycynę i amikacynę [7]. Tak więc, pomijając inne udowodnione wady chlorheksydyny, takie jak mutagenność, możliwość indukcji szoku anafilaktycznego czy dermatoz [8–10], stosowanie szpitalne tego antyseptyku może doprowadzić do selekcji na oddziale trudnych do eradykacji drobnoustrojów wielolekoopornych, co z kolei przełoży się na zwiększenie odsetka niepowodzeń terapeutycznych oraz wzrostu kosztów związanych z leczeniem.
W przypadku dichlorowodorku oktenidyny nie zaobserwowano i nie przewiduje się (z racji mechanizmu działania tego antyseptyku) indukcji oporności [11].
Drobnoustroje zasiedlające skórę pacjenta są najczęstszym czynnikiem etiologicznym zakażeń związanych z zabiegami ortopedycznymi
Ponadto dichlorowodorek oktenidyny cechuje się wyższą aktywnością przeciwdrobnoustrojową niż chlorheksydyna [8].
W antyseptyce profilaktycznej skóry stosuje się szybko i silnie działające substancje antyseptyczne. Z tej przyczyny w skład preparatów służących temu celowi, a zawierających dichlorowodorek oktenidyny, znajduje się również propan-1-ol oraz propan-2-ol, alkohole alifatyczne o szerokim spektrum działania przeciwdrobnoustrojowego i krótkim czasie koniecznym do inaktywacji drobnoustrojów.
Oktenidyna działa wolniej niż te alkohole, ma jednak unikalną cechę w naturalny sposób predysponującą ją do zastosowania w antyseptyce profilaktycznej skóry, mianowicie tzw. efekt utrzymującego się działania (ang. residual effect) – zdolność do utrzymującego się (min. 24 godzin) połączenia z macierzą komórek gospodarza w miejscu aplikacji i uwalniania z niego w stężeniach przeciwdrobnoustrojowych, ale już nie cytotoksycznych [12]. Zdolność taką ma także chlorheksydyna, jakkolwiek efekt działania oktenidyny jest istotnie dłuższy niż chlorheksydyny i powoduje mniejsze uszkodzenia w tworzących naskórek komórkach keratynocytów [13].
Ponieważ stosowanie oktenidyny nie wiąże się z mechanizmem nabycia oporności na inne środki przeciwdrobnoustrojowe ani z efektami ubocznymi charakterystycznymi dla chlorheksydyny, dichlorowodorek oktenidyny powinien być stosowany jako antyseptyk z wyboru w przedoperacyjnej kąpieli wykonywanej w celu wstępnej dezynfekcji przed zabiegiem ortopedycznym.
