Złamania kości łódeczkowatej

Epidemiologia

Złamanie kości łódeczkowatej jest najczęstszym złamaniem kości nadgarstka i stanowi ok. 2% wszystkich złamań. Zwykle dotyczy młodych mężczyzn (20–30 lat) i jest wynikiem upadku na wyciągniętą przed siebie rękę w zgięciu grzbietowym nadgarstka. Przyjmuje się, że częstość złamań dotycząca poszczególnych lokalizacji wynosi:

• talia – 70%,
• dystalny biegun – 20%,
• biegun proksymalny – 10%.

U części pacjentów (17%) złamaniu towarzyszą inne uszkodzenia nadgarstka i przedramienia. Uszkodzenie kości łódeczkowatej występujące rzadko u dzieci dotyczy najczęściej bieguna dalszego i może być leczone z powodzeniem unieruchomieniem w opatrunku gipsowym. 

Anatomia

Kość łódeczkowata jest największą kością szeregu bliższego nadgarstka. Kształtem przypomina ziarno fasoli. Ustawiona jest w nachyleniu dłoniowym ok. 40 stopni. Około 80% powierzchni kości jest pokryte chrząstką stawową i tworzy połączenia z 5 kośćmi nadgarstka: promieniową, księżycowatą, główkowatą, czworoboczną większą i mniejszą – złamania mają charakter śródstawowy.
Naczynia krwionośne wnikają do kości łódeczkowatej w miejscach przyczepu więzadeł promieniowo-łódeczkowato-główkowatego i międzynadgarstkowego grzbietowego. Za ukrwienie kości łódeczkowatej odpowiadają gałązki tętnicy promieniowej grzbietowa i dłoniowa wnikające do kości głównie od strony bieguna dalszego. Tłumaczy to gorsze rokowanie złamań końca bliższego i talii – zrost wymaga rewaskularyzacji okolicy złamania.

Rozpoznanie

Pacjent zgłasza się zwykle z bólem nadgarstka po upadku na wyciągniętą przed siebie rękę w zgięciu grzbietowym w stawie promieniowo-nadgarstkowym. Badanie kliniczne wykazuje typowo bolesność w rzucie kości łódeczkowatej, ból w trakcie ruchu w stawie nadgarstkowym w zgięciu dłoniowym i grzbietowym, odchyleniu łokciowym i promieniowym oraz ból w trakcie ruchów kciuka. 
Jeśli w badaniu fizykalnym dodatnie są cztery następujące testy kliniczne: tkliwość w tabakierce anatomicznej, bolesność guzka kości łódeczkowatej – anatomiczny punkt orientacyjny po stronie dłoniowej, ból przy kompresji w osi kciuka, ból w trakcie ruchu kciuka (tab. 1), badanie to ma wysoką czułość i swoistość przy rozpoznaniu omawianego uszkodzenia. W przypadku tylko jednego dodatniego testu można wykluczyć złamanie (ujemna wartość predykcyjna 96%).

Ocena radiologiczna

Poza typowymi projekcjami AP i boczną zalecane jest wykonanie zdjęcia PA w odchyleniu łokciowym nadgarstka oraz projekcji skośnej – ułożenie na kasecie stroną łokciową ręki w nawróceniu ok. 45 stopni. Jednak pomimo wykonania tych czterech zdjęć warto jeszcze raz przeanalizować badanie kliniczne i mechanizm urazu. Radiogramy wykonane świeżo po urazie mogą być prawidłowe pomimo obecnego złamania. Zaleca się ich powtórzenie po ok. 2 tygodniach. 
U wymagających pacjentów można rozważyć wykonanie tomografii komputerowej (TK) lub rezonansu magnetycznego nadgarstka w celu ostatecznego potwierdzenia lub wykluczenia złamania w 3. dobie od urazu, by uniknąć niepotrzebnego unieruchomienia. Dodatkowe badania obrazowe mogą się okazać przydatne w wyborze metody leczenia – badanie rentgenowskie (RTG) może nie wykazać przemieszczenia widocznego w TK. Kryteria przemieszczenia odłamów to szczelina złamania > 1 mm w projekcji AP lub skośnej, kąt księżycowato-główkowaty > 15 stopni lub księżycowato-łódeczkowy > 45 stopni.
W tym miejscu warto porównać koszt wykonania badania TK do 2-tygodniowej absencji w pracy związanej z unieruchomieniem, ceny wykonania 4 radiogramów, opatrunku gipsowego i dodatkowych wizyt kontrolnych. Około 1/5 pacjentów unieruchomionych z powodu podejrzenia złamania ma złamanie kości łódeczkowatej. 

Podział

Złamania dzieli się pod względem lokalizacji zgodnie z klasyfikacją Mayo na złamania 1/3 bliższej, talii, 1/3 dalszej, dystalnej powierzchni stawowej, guzka kości łódeczkowatej. Ważna przy wyborze metody leczenia jest ocena stabilności złamania. Wyróżnia się złamania  przemieszczone i nieprzemieszczone.
Stosuje się także klasyfikację Russe dzielącą złamania pod kątem przebiegu szczeliny (skośne horyzontalne, poprzeczne, skośne wertykalne) i klasyfikację Herberta obejmującą również powikłania zrostu kości łódeczkowatej.

Leczenie nieoperacyjne

W przypadku świeżych nieprzemieszczonych złamań talii lub bieguna dalszego można zastosować unieruchomienie gipsowe typu rękawiczka balowa na 2–3 miesiące lub do czasu potwierdzenia zrostu kostnego. Podobnie jeśli rozpoznanie jest ustalone w ciągu miesiąca od urazu.
Przy podejrzeniu złamania kości łódeczkowatej powziętym na podstawie mechanizmu urazu i występowania typowych objawów klinicznych, przy prawidłowym obrazie RTG zalecane jest zastosowanie unieruchomienia gipsowego w łusce lub gipsie okrężnym typu rękawiczka balowa oraz ponowna ocena za 14 dni. Prawidłowe radiogramy po takim czasie od złamania pozwalają na rezygnację z opatrunku gipsowego i zalecenie powrotu do normalnej aktywności życiowej. 

Leczenie operacyjne

Wskazania do leczenia operacyjnego obejmują złamania przemieszczone, złamania bieguna bliższego, złamanie wieloodłamowe oraz złamania nieprzemieszczone talii. Kryteria przemieszczenia odłamów to szczelina złamania > 1 mm w projekcji AP lub skośnej, kąt księżycowato-główkowaty > 15 stopni lub księżycowato-łódeczkowy > 45 stopni.

Techniki operacyjne

Przezskórna repozycja i stabilizacja śrubą kaniulowaną
Przygotowanie polega na znieczuleniu splotu ramiennego pacjenta i założeniu opaski Esmarcha. Można ją wykonywać od strony dłoniowej (od bieguna dystalnego) lub grzbietowej (od bieguna bliższego). Pod kontrolą fluoroskopu identyfikuje się lokalizację i ustawienie odłamów. Po nacięciu skóry wprowadza się drut kierunkowy centralnie i wzdłuż długiej osi kości łódeczkowatej. Zmierzenie długości drutu przechodzącego przez kość pozwala na wybór długości śruby. Głębsze wprowadzenie drutu Kirschnera poza kość łódeczkowatą zapobiega jego wysunięciu się. Nawierca się kanał wiertłem kaniulowanym i pod kontrolą fluoroskopu wkręca się kaniulowaną śrubę kompresyjną. Mechanizm działania śruby opiera się na dwóch gwintach o różnym skoku, co powoduje zbliżanie się odłamów w trakcie wkręcania śruby. 
W przypadku przemieszczenia odłamów stosuje się druty Kirschnera wprowadzone w odłamy jako joysticki pozwalające na uzyskanie repozycji przed wprowadzeniem drutu kierunkowego i kaniulowanej śruby kompresyjnej.

Otwarta repozycja i stabilizacja wewnętrzna
W zależności od miejsca złamania preferowany jest dostęp grzbietowy (biegun proksymalny) lub dłoniowy (biegun dystalny). Podobnie jak w zespoleniu przezskórnym operację przeprowadza się w znieczuleniu splotu ramiennego i w niedokrwieniu pod kontrolą fluoroskopu. Przy operacji z dostępu dłoniowego wykonuje się podłużne cięcie nad ścięgnem zginacza promieniowego nadgarstka. Po otwarciu torebki stawowej i uwidocznieniu stawu promieniowo-łódeczkowatego można wprowadzić druty Kirschnera tak, by używając ich jak joysticków, zreponować złamanie i następnie ustabilizować je śrubą. Otwarta operacja pozwala na zaopatrzenie ewentualnych uszkodzeń towarzyszących złamaniu kości łódeczkowatej.
Inne stosowane metody to stabilizacja drutami Kirschnera, z użyciem staplera lub minipłytki. 

Unieruchomienie pooperacyjne
Czas unieruchomienia nadgarstka w łusce gipsowej lub ortezie wynosi 2–4 tygodni. Pełne obciążanie kończyny wskazane jest po ok. 2 miesiącach.

Leczenie przeciwbólowe
Leczenie przeciwbólowe zaczyna się już od unieruchomienia złamania w opatrunku gipsowym w przebiegu leczenia zachowawczego i zalecenia pacjentowi odpowiedniej farmakoterapii.
Zasady leczenia bólu pooperacyjnego i profilaktyki przeciwbólowej są uniwersalne i opierają się na indywidualizacji terapii na podstawie monitorowania natężenia bólu odczuwanego przez pacjenta. Uwzględnić należy zarówno tło bólowe, jak i ból przypadkowy występujący m.in. w trakcie zmiany opatrunku. Wykorzystanie 11-stopniowej skali numerycznej (Numerical Rating Scale – NRS) pozwala na porównanie wyników i modyfikowanie dawek leków w trakcie rekonwalescencji zgodnie z drabiną analgetyczną. Na ból o niewielkim nasileniu należy stosować nieopioidowe leki przeciwbólowe, takie jak niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ), np. ibuprofen, diklofenak, ketoprofen, lub paracetamol czy metamizol. Ból umiarkowany wymaga zastosowania dodatkowo słabego opioidu (tramadol). W przypadku występowania u pacjenta silnego bólu (≥ 7 w skali NRS) wskazana jest terapia skojarzona – silne opioidy wraz z nieopioidowymi lekami przeciwbólowymi. Ograniczenie miejscowego odczynu zapalnego i obrzęku tkanek jest dodatkowym działaniem NLPZ, podobnie jak profil bezpieczeństwa poszczególnych preparatów, który należy brać pod uwagę w trakcie planowania leczenia. Dawkowanie wybranych preparatów zaprezentowano w tabeli 2.

Powikłania

Do powikłań złamania kości łódeczkowej należą:

• zrost opóźniony, staw rzekomy, zrost w nieprawidłowym ustawieniu,
• jałowa martwica kości łódeczkowatej,
• niestabilność, ograniczenie zakresu ruchu nadgarstka,
• zwyrodnienie nadgarstka typu SNAC (scaphoid nonunion advanced collapsed).

Rokowanie

Wczesne rozpoznanie i wdrożenie leczenia zachowawczego lub operacyjnego zwiększa szansę na szybszy zrost kostny i zmniejsza ryzyko wystąpienia powikłań. Rokowanie leczenia jest zależne od lokalizacji złamania (tab. 3). Brak zrostu kości łódeczkowatej w większości przypadków prowadzi do zmian zwyrodnieniowych nadgarstka po upływie ponad 10 lat.

Piśmiennictwo 

1. Suh N., Grewal R. Controversies and best practices for acute scaphoid fracture management. Journal of Hand Surgery 2018; 43: 4–12.
2. Żyluk A. Złamania kości nadgarstka. Zaburzenia zrostu kości łódeczkowatej. Chirurgia Ręki 2017; 368–397.
3. Greenspan A. Diagnostyka obrazowa w ortopedii. Medipage, Warszawa 2007.
4. Green D. Green’s Operative Hand Surgery. Elsevier Philadelphia 2005.
5. Azar F.M., Beaty J.H., Canale S.T. Campbell’s Operative Orthopeadics. Elsevier Philadelphia 2017.
6. Woroń J. Leczenie bólu pooperacyjnego u chorych ortopedycznych. Praktyczna Ortopedia i Traumatologia 2016; 2: 6–13.